“Năm 1684, ông đạt kỉ lục kinh hồn, sáng tác được 23.500 câu thơ haikai (tiền thân haiku) trong 24 giờ, tương đương 16 câu/phút. Kỉ lục này mang lại cho ông biệt danh Ông Hai Vạn. Tuy nhiên các thi sĩ đối thủ đánh giá rằng phong cách thơ của ông thật kì quặc, và xếp thơ ông vào trường phái Hà Lan.”
Đây là một phần trong Vài lời thưa trước ở đầu sách Nhị thập bất hiếu, đoạn giới thiệu về tác giả (Ihara Saikaku) nhưng lúc sắp in tôi đã cắt vế “và xếp thơ ông vào trường phái Hà Lan”, vì chú thích nó sẽ quá dài, đủ lập một file PDF đem bán trên Etsy được.
Hà Lan này không phải là một loại đậu, mà là tên một quốc gia. Nhưng thời Saikaku, “Hà Lan” trong tâm thức người Nhật không chỉ là tên một quốc gia, mà còn là biểu tượng cho những thứ xa lạ, quái dị, và nằm ngoài các giá trị truyền thống.
Việc Saikaku bị gắn mác “Hà Lan” chỉ vì tốc độ sáng tác “không phải người”, cho thấy với dân Nhật, Hà Lan là hệ quy chiếu cho hiện đại và khác biệt. Suốt hai trăm năm Nhật tự cô lập do bế quan tỏa cảng nghiêm ngặt, Hà Lan là quốc gia phương Tây duy nhất được phép duy trì quan hệ giao thương với họ qua hải cảng nhỏ bé Dejima ở Nagasaki, mà cái “được phép” này bắt nguồn từ việc người Hà Lan cam kết không truyền bá Kitô giáo.
Kitô giáo thì không truyền, nhưng thi thức và văn hóa phương Tây vô tình hoặc cố í vẫn theo chân lái buôn Hà Lan len qua kẽ hở Dejima luồn vào Nhật Bản, thẩm thấu vào tâm trí học giả nơi đây thông qua “Lan học”.
Lan học, hay Rangaku, là tên gọi chung cho hệ thống nghiên cứu khoa học kĩ thuật và văn hóa phương Tây thông qua tiếng Hà Lan ở Nhật, là cánh cửa mở hé duy nhất đưa ánh sáng văn minh phương Tây vào đất nước im ỉm chơi một mình này, cũng là một chương rực rỡ và bền bỉ kì lạ trong lịch sử trí tuệ của họ.
Hạt nhân kiêm lĩnh vực khởi đầu Lan học chính là y học và dược học, tiêu biểu là công trình dịch thuật sách giải phẫu Kaitai Shinsho (Giải thể tân thư) vào năm 1774 của Sugita Genpaku và các cộng sự, một sự kiện thay đổi hoàn toàn nhận thức về cấu trúc cơ thể người tại Nhật Bản. Nhân vật chính của Hắc Tử Quán (một trong tam đại kỳ thư trinh thám Nhật) đã thụ giáo những bài học y đầu tiên từ một thiếu tá quân y Hà Lan.
Bên cạnh y học, các học giả Lan học còn say mê nghiên cứu thiên văn địa lý vật lý hóa học hàng hải và cả binh pháp bắn pháo. Những tri thức này không dừng lại ở lý thuyết mà được ứng dụng trực tiếp vào việc chế tạo bản đồ, đo lường và sản xuất các dụng cụ khoa học tiên tiến.
Lan học là một hành trình dịch thuật gian nan và sáng tạo của nhiều học giả, cũng làm họ vô cùng kinh ngạc trước sự tiện dụng của hệ thống chữ cái Latin so với Hán tự phức tạp,. Để chuyển tải những khái niệm phương Tây hoàn toàn mới mẻ sang ngôn ngữ của mình, các nhà Lan học đã phải vận dụng linh hoạt ba phương pháp chính: trực dịch từ ngữ, ý dịch nội dung và âm dịch để chuyển tải cách đọc gốc của người Hà Lan. Quá trình này dẫn đến sự ra đời của một lớp từ vựng mới được gọi là “Hòa chế Hán ngữ” (từ Hán do người Nhật tạo ra) để biểu đạt các khái niệm khoa học như hồng cầu, niêm mạc, sụn… Từ mượn dần dà len lỏi vào đời sống thường nhật, biến những khái niệm xa lạ như “mesu” (dao mổ), “arukoru” (cồn) hay “garasu” (thủy tinh) thành một phần máu thịt của ngôn ngữ Nhật hiện đại. Ngày nay, khi một người Nhật vào quán, gọi cốc bia hay tách cà phê, chính là họ đang vô tình khơi lại sức mạnh rẽ sóng âm thầm nhưng dữ dội bắt nguồn từ những con tàu Hà Lan cập bến Dejima năm xưa.
Lan học suy vi vào cuối thời Edo khi Nhật Bản chịu sức ép mở cửa từ nhiều quốc gia phương Tây mà đại biểu là Anh và Mỹ. Sau cuộc Minh Trị Duy Tân năm 1868, khi chính sách bế quan tỏa cảng bị bãi bỏ hoàn toàn, Lan học kết thúc sứ mệnh lịch sử của mình để nhường chỗ cho việc học tập trực tiếp từ tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Đức.
Tuy nhiên, Lan học không biến mất mà hòa mình vào nền móng hệ thống thuật ngữ khoa học kĩ thuật hiện đại, giúp dân Nhật rèn luyện tư duy thực nghiệm và khả năng tiếp biến văn hóa, tạo đà cho bước nhảy vọt thần kì của họ về sau. Nhìn lại toàn bộ tiến trình, Lan học là khâu chuẩn bị lặng lẽ nhưng quyết liệt về mặt trí tuệ, để người Nhật không choáng ngợp khi cánh cửa thế giới thực sự mở toang.
Đó cũng là lúc Nhật Bản khát khao hiện đại hóa theo mô hình “nước giàu quân mạnh”. Nhiều nhà có bốn con trai đã đặt tên các con là Phú-Quốc-Cường-Binh, này đọc Tằm tang của Mitsuda Shinzo sẽ rõ (giống như Việt Nam từng đặt tên các con là Kháng Chiến Thành Công hay Việt Nam Thống Nhất) và bắt đầu chủ động tìm kiếm những hình mẫu ưu việt hơn.
Tầm ảnh hưởng bắt đầu dịch chuyển từ Hà Lan sang Đức, quốc gia đang trỗi dậy mạnh mẽ về quân sự và học thuật cao cấp. Nếu tiếng Hà Lan mở ra cánh cửa trí tuệ thì chính tiếng Đức đã định hình chiều sâu chuyên môn cho nước Nhật hiện đại. Tiếng Đức thâm nhập vào các tầng bậc tri thức quan trọng nhất, đặc biệt là y học và triết học. Nhật Bản cũng di chuyển từ nền tảng y học Hà Lan sang hệ thống y tế quy chuẩn và pháp luật theo mô hình của Phổ/Đức. Cùng lúc, nhân vật chính trong Hắc Tử Quán nói trên sau khi thụ giáo quân y Hà Lan đã đi Đức du học.
Dòng chảy văn hóa từ thời Ihara Saikaku đến nay là sự tiếp nối kì diệu của các luồng tư tưởng phương Tây. Từ haikai bị cộp mác “trường phái Hà Lan” cho đến “arubaito” trong đời sống hiện đại, rất nhiều hóa thạch ngôn ngữ ghi dấu quá trình tiếp biến văn hóa đã hòa vào máu thịt Nhật Bản, tạo nên một dân tộc luôn biết biến các khái niệm mới thành nhiên liệu, thành năng lượng đưa mình tiến lên, mãi mãi.