Lần đầu nhìn thấy một cuốn Reclam vàng là một chiều muộn cách đây 10 năm 2 tháng 17 ngày. Tôi đang rẽ vào một phố hẹp gần nhà ga trung tâm FFM thì đụng một đám biểu tình, phải đứng nép vào lề đường tránh họ. Thanh niên đứng ngay trước mặt lúc ấy miệng hô to tay cầm cuốn Reclam vàng đã gấp vào nhưng ngón cái lại kẹp giữa cho thấy đang đọc dở.
Màu vàng đó rất nổi trong chạng vạng nhòe nhoẹt mưa, nên tôi đọc được mấy chữ Tristram Shandy. Tiện thể thì đây là một tiểu thuyết lạ lắm, phá hết mọi tính chất của tiểu thuyết, tiêu đề chương có khi còn dài hơn bản thân chương, truyện chỉ có cà kê dê ngỗng lan man, ông tổ của các thể loại dòng í thức, dự định sáu tập thì đến tập năm nhân vật chính vẫn chưa ra đời, chỉ vì bán chạy như tôm tươi nên tác giả đành viết đến tập chín. Ông ta có nói, truyện không có truyện vẫn cuốn, quan trọng là viết thế nào.
Lần thứ hai nhìn thấy một cuốn Reclam vàng là vài hôm sau trên tàu. Thanh niên đứng dựa cửa tay giữ xe đạp tay cầm sách đọc, không hề điện thoại không hề tai nghe, tôi bị ấn tượng.
Reclam vàng tức Reclam Universal-Bibliothek, sách kinh điển phổ thông của Reclam Phe-lác, với hình thức đặc trưng là mỏng, bìa đơn sắc, không gây ấn tượng bằng minh họa, không chạy theo thời trang thị giác, cũng không tìm cách quyến rũ người đọc bằng cảm xúc tức thì.
Rất dễ nhận thấy đấy là chủ í kìm hãm hình thức để dồn năng lượng cho văn bản.
Reclam Phe-lác là do Reclam cha sáng lập, và được định hình quyết liệt bởi Reclam con. Thời điểm mang tính bước ngoặt là năm 1867, khi nhiều tác phẩm kinh điển chuyển sang trạng thái hết hạn bản quyền. Thay vì xem đây là cơ hội kinh doanh, Reclam nhìn thấy một tương lai văn hóa: xây dựng một thư viện phổ cập để những văn bản nền tảng của châu Âu có thể đến tay bất kì ai, với giá thành thấp, kích thước nhỏ gọn, và diện mạo nhất quán.
Từ đó chào đời Reclams Universal-Bibliothek, một thư viện bỏ túi đúng nghĩa. Mỗi cuốn sách không phải là một ấn phẩm thẩm mỹ độc lập mà là một đơn vị trong hệ thống lớn hơn. Khổ sách nhỏ tiện mang theo. Chữ in rõ để đọc được lâu. Bìa sách tối giản để giảm chi phí và loại bỏ mọi yếu tố gây nhiễu. Trong cấu trúc này, màu sắc không phải để trang trí tô điểm, mà hoạt động như một ngôn ngữ phân loại, bởi thế mang một tính chấc khác hẳn màu sắc trong thiết kế thương mại. Sự trung tính của màu vàng giúp bìa sách không áp đặt cảm xúc, không gợi liên tưởng thẩm mỹ cụ thể, và không đua đòi diễm áp quần phương với nội dung bên trong. Màu vàng ở đây là một tuyên bố thầm lặng: những văn bản này đã đủ sức đứng vững mà không cần tới bất kì sự hỗ trợ thị giác nào.
Điều đáng chú ý là toàn bộ hệ thống hình thức này được duy trì trong một thời gian cực kì dài với rất ít điều chỉnh. Trong khi nhiều nhà xuất bản liên tục tái thiết kế để thích ứng thị trường, Reclam chọn sự ổn định như một giá trị cốt lõi. Sự quen thuộc của màu sắc, kích thước và bố cục tạo nên một loại kí ức thị giác chung, khiến người đọc không chỉ nhớ đến từng cuốn sách, mà nhớ đến cả một trật tự tri thức.
Nhìn tổng thể, tủ sách màu vàng của Reclam không phải là một bộ sưu tập để trưng bày, mà là một hệ thống để sử dụng. Nó coi sách trước hết là văn bản, là công cụ, là nền tảng chung. Chính phương châm tỉnh táo và nhất quán này đã giúp Reclam không chỉ tồn tại cả thế kỉ rưỡi nay, mà còn giữ được bản sắc rõ ràng trong khi hàng xóm đồng hương đồng nghiệp luôn luôn cạnh tranh, lâu lâu biến động.
Tôi không thích màu vàng, nhưng rất tri kỉ với phương châm của Reclam. Sách nào mà để đọc thì càng đơn giản càng tốt, và nên phân phối với mức giá phải chăng nhất có thể.